Yaratılıştaki doğum mucizesinin kaynağı olan bayan, kainatta yaratıcılık gerektiren her konuda en değerli ilhamdır. Kelam konusu kişisel yaratının estetik boyutlarda ortaya çıkan tezahürü sanat olduğunda ise bayanın rolü daha da değer kazanır. Bilhassa de lisan ve kelamın gücünden yararlanan ve insan üzerinde etkisi en fazla olan sanatlar ile bayanın alakası farklı bir perspektiften değerlendirilmelidir. Lisanın gücü düşünüldüğünde kuşkusuz dinî bağlamda akla birinci gelenler kelam ve kelamdır. Yalnızca semavi dinlerde değil, pek çok lokal ve arkaik inancın kozmogonisinde de kelamın üstünlüğüne dair yapılanmalara rastlamak mümkündür. Şiir sanatı da edebiyat içinde lisanın en özel kullanımına dayalı olanıdır. İnsanın var olduğu günden bu yana değişik biçimlerde de olsa şiirin varlığından kelam edilebilir. Evvelce kelamlı edebiyat içinde kimi vakit anonim olarak görülen şiir, yazılı edebiyatta ise şairinin bilindiği özel bir sanata evrilir. Asırlar boyunca şiirde bayan ve bayan şairlerin yeri sorunu ise tartışma konusu olarak gündemdeki yerini hep korur. Bayan şair sayısının neden az olduğu ya da bayan şairlerin neden gereğince varlık gösteremedikleri üzere sorular araştırmacıların zihnini meşgul eder.
Epik şiirin, destanların ilham perisi Kalliope Tarihsel süreçte bayanlar, toplumsal haklarını kazandıkları ölçüde hayatın öteki alanlarında olduğu üzere sanatta da daha fazla varlık gösterme imkanı buldu. Farklı kültürlerde bayanın kölelikten birey olmaya geçiş gayretinin çok uzun asırlar sürdüğü ve bugün de bu eforun devam ettiği inkâr olunamaz bir hakikattir. Yalnızca şiirde değil; ideoloji, müzik, fotoğraf ve mimari üzere alanlarda da bayanın varlığını ispat etmesi hayli güç oldu. Helenistik Çağ’da var olan Ana Tanrıça kültürü içinde kutsanan bayan, demokratik rejimlere karşın ikinci sınıf vatandaş olmaktan kurtulamadı. Günümüzde de uygar toplumlarda tıpkı anlayışın izlerini görmek mümkün. Türk sanat tarihine bakıldığında da bayanın varlık göstermesi öteki milletlerdekinden farklı değildir. Bayan, asırlarca esaslı bir geçmişe sahip ve geleneğe bağlı biçimde süregelen şiir sanatı içinde kendine mahsus hisleri tabir etmekten yoksun bırakıldı. Hilmi Yavuz, varlık gösterebilen bayan şairlerin çoğunluğunun ise daha çok erkek meslektaşlarına özenerek ve erkek hükümran üslubu kullanarak şiirler yazdıklarını ve bu durumun onları bir bayan üslubu oluşturmaktan uzaklaştırdığını tabir eder. Kuşkusuz bunun temelinde edebiyat alanında yaygın olan ataerkil söyleme nazaran şekillenmiş ve sabitlenmiş kanon içinde bayan şairlerin kendilerini kabul ettirme telaşı yatar.
ARİSTOTELES’E NAZARAN BAYANLAR SOYUT DÜŞÜNEMEZ
Arkaik periyottaki Yunan toplumunun yapısı ve topluma hakim olan bayan algısı günümüzde de pek çok toplumda hala görülen bayanın ikinci sınıf pozisyonunun en eski izlerini taşır. İktidarın birey olarak kabul etmediği bayan, toplum tarafından da erkekle eşit görülmez. Antik Yunan kültüründe, cinsiyet rollerindeki eşitsizlik o denli güçlü biçimde insan belleğine kazınmıştır ki bugün bayanların hala gayret etmek durumunda kaldıkları bu eşitsizliğin temellerinin o devirde atıldığını ileri sürenler dahi vardır. O denli ki ünlü filozof Aristoteles, bayanların erkeklerden alt pozisyonda olmalarını, zekalarının daha aşağı bir seviyede olmasına bağlar. Ona nazaran bayanlar soyut düşünemez ve bu nedenle üst akla yani ‘logos’a sahip değildirler. Aristoteles’e nazaran bayanlarda sırf somut olan akıl yani ‘metis’ vardır ve onlar şehvetlerini denetim altına alma hünerine de sahip değildirler. Geçmişten süregelen bu ve buna benzeri görüşler bayanların bugün neden hala haklarını savunmak zorunda olduklarının en açık kanıtıdır.
1960’lara gelindiğinde dünya genelinde feminist hareketin feminist tenkit kuramı ile edebiyata da yansıdığı görülür. Bu kuram, eril bir lisanla yazılmış ataerkil söyleme dayalı bayan okumalarına, radikal bir karşı okuma olarak tanımlanabilir.
Başka bir tabirle feminist tenkit, edebi yapıtlarda yer alan toplumun ataerkil telaffuzda bayanın cinsel ve toplumsal pozisyonunu hakikat çözümlemeyi ve bu yapının değişimine katkıda bulunmayı gayeler. Feminist tenkit bu noktada hissesine düşen rolü üstlenerek bayanın hem toplumsal hem kültürel hem de sembolik olarak gerçek halde tanımlanmasına katkı sağladı.
Böylece hem bayan müellif ve şairlere alan açılırken hem de edebi yapıtlarda bayanı hor gören ve aşağılayan tavır tenkit edilerek farkındalık yaratılmış oldu. Buna karşın pek çok bayan için kalem tutmak, türlü telaşlarla boğuşmak ve küstahlığa, deliliğe cüret edebilmek manasına gelir. Üstelik bu bayanların önünde güç alabilecekleri bayan şair örneğinin az olması da kısıtlayıcı nedenler ortasındadır. Esasen kelamlı kültürün hükümran olduğu toplumlarda bu kültürün taşıyıcısı ekseriyetle bayan oldu. Lakin kelamlı kültürde varlığı yadsınamayacak olan bayan şair, yazınsal kültüre geçişte bu pozisyonunu yitirecek ve başka yaşamsal alanlarda olduğu üzere şiiri de erkeğe terk etmek zorunda bırakılacaktır. Bu sistematik dışlanma karşısında şaire, öncelikle varlığını kabul ettirme manasında kendi sesinden, duyarlığından, söz dağarcığından ve şiirinden ödün vermek durumunda kalır. Sonrasında ise bayanın şair kimliği, aşikâr bir periyoda kadar içinde bulunduğu toplumsal statüye ve erkeklerin dünya görüşüne nazaran şiir yazmanın ötesine geçemez. Başlangıçtan beri kelamlı edebiyat dairesi içinde aktif bir rol üstlenen bayan, yazılı edebiyat kelam konusu olduğunda lakin 19’uncu yüzyıldan itibaren varlık göstermeye başlar. Mevcut bayan şairler içinde bütün önyargı ve küçümsemeye karşın şiirde muvaffakiyet göstererek edebiyat tarihinde isminden övgüyle kelam edilenlerin sayısı ise çok daha azdır.
Bayan Baksı. Örneğin, tarihe ismini birinci bayan şairlerden biri olarak nakşettiren ve aile köklerine bakılmaksızın Anadolu kültürünün bir temsilcisi sayabileceğimiz Sappho hakkında söylenenler her çağda yine okunduğunda birbiriyle çelişen tabirlerle örülüdür. Tarih yazımında geçmişin tekrar inşası bağlamında Sappho, ele alındığı devrin korkularından, ülkülerinden, siyasi çıkarlarından etkilenmiş lakin üstün yeteneği ile isminden kelam ettirmeyi başarmış bir bayandı. Kimi vakit eşcinsel kimi vakit hetaira kimi vakitse bakire bir öğretmen olduğu görüşünden hareketle hakkında yapılan yorumlar, her periyodun toplumsal cinsiyet rollerinin ve bayana bakış açısının izlerini taşır. Fakat kelam konusu erkek bir şair, filozof ya da önder olsaydı antik devirde toplumsal hayatın sıradan bir olgusu olarak kabul gören eşcinsellik vurgusu neredeyse hiç görülmeyecekti. Esasen eğitimli bir bayan olarak Ege dünyasında Sappho bir istisna değildi. Onun devrinden bilinen thiasos’ların başında bulunan Gorgo ile Andromeda üzere öbür eğitimli bayanların ve Erinna üzere öbür bayan şairlerin varlığı da bunu dayanaklar nitelikte. Öteki Anadolu kentlerinde olduğu üzere eşitlikçi anlayışın karar sürdüğü bir coğrafyada yaşayan Sappho’nun bir istisna üzere görülmüş olmasının nedeni ise Atina’nın liderliği ile başlayan süreçte bayanların erkeklerle eşit olmadığı bir dünya sisteminden onun çağına bakıyor olmamızdır. Sappho’nun muvaffakiyetini, yaşadığı periyot ve kültüre bağlamak mümkün lakin bayanların toplumsal pozisyonunun giderek kötüleştiği sonraki asırlarda dahi isminden kelam ettirmesi onun başarılı bir şaire olmasından kaynaklanır.
DİVAN ŞAİRESİ AŞKI ANLATIRKEN ERKEK ŞAİR ROLÜNÜ ÜSTLENDİ
Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan Türk bayanının şairlik serüveninde ise gelgitler dikkati çeker. Türklerde kelamlı kültürün hükümran olduğu periyotlarda kültürün taşıyıcısı bayan oldu. Ozan-baksı geleneğinin temsilcisi bayan aşıklar ve masal anaları yazınsal kültüre geçişte makul ritüellerin toplum ömründen yavaş yavaş silinmesini takiben bu pozisyonunu yitirmeye başladı. Osmanlı periyoduna gelindiğinde ise Klasik Türk şairelerinin şiirlerinde günümüzde hala tartışılan bir konu dikkati çeker. Bu konu kuşkusuz, erkek şairlerin çerçevesini çizerek oluşturduğu ortak estetik kalıplar ile tabir ve mazmunları, bayan şairlerin geleneğin gerektirdiği halde merdane bir telaffuzla lisana getirmek zorunda kalmalarıdır. Bu nedenle şiirlerinde bayan ruhunu aksettirmede zahmet çeken Divan şairesi, beşeri aşkı ve hislerini anlatırken ister istemez erkek şair rolünü üstlenmek durumundaydı. Her ne kadar cinsiyeti ön plana çıkarılmasa da Klasik Türk şiirinde tasvir edilen sevgili tipinin etrafında şekillenen mazmun sisteminin bayan hoşluk ögelerine dayanması, başlangıçtan itibaren erkek beğenisine seslenen bir şiir sisteminin varlığına işaret eder. Kaldı ki bayanca hislerin söz edilmesinin, bayanın kendini öne çıkararak dikkat çekmesinin ayıplanıp kınandığı mahremiyete dayalı bir toplum yapısı içinde bir bayanın şiir yazmaya yeltenmesi dahi büyük yürek işidir. Klasik Türk şairesinin hislerini bayanca terennüm edebildiği en değerli tema ise annelik, evlada duyulan sevgi ve hasret olur!
Türk Sappho’su Mihri Hatun Osmanlı’nın şaireleri ile ilgili bilgilere 15’inci yüzyıldan itibaren rastlarız. Mihri Hatun, Divan’ı elimizde bulunan birinci bayan şairdir. Lakin Divan’ı bugün elimizde mevcut olmamakla birlikte Mihri ile tıpkı yüzyılda yaşamış, yaşça ondan daha büyük birinci bayan şairimiz Zeynep Hatun’dur. Her ikisi de 15’inci yüzyılın şaireleri olup Amasyalıdır. II. Bayezid’in şehzadesi Ahmed, Amasya’da vali olarak bulunurken Zeynep Hatun ve Mihri Hatun, Şehzade Ahmed’in sarayındaki edebi etrafa dahil oldu. Tıpkı Antik Devrin Sappho’su üzere Osmanlı periyodunda de şiir söyleyebilen bayan şairlerin ortak özelliği muhakkak statüye sahip ailelerde dünyaya gelip eğitim alma ve edebi etraflarda bulunabilme ayrıcalıklarının olmasıdır. O denli ki Mihri Hatun edebiyat tarihinde ‘Türk Safo’su’ olarak tanınır. Her ne kadar tarihe isimlerini yazdırmış olsalar ve çağdaşları pek çok bayana nazaran şanslı addedilseler de bu şaireler birçok zorlukla uğraş ettiler. Onlar, şiir yazmalarını engellemeye çalışan ebeveynleriyle, eşlerinin kıskançlık ve karşı çıkışlarıyla, erkek şairlerin küçümseyen hor görücü sözleriyle savaşmak zorundaydılar. Hakikaten kaynaklardan takip edebildiğimiz şairelerin değerli bir kısmı, şairlik ruhlarının ağır basması nedeniyle bu zorbalık karşısında ya hiç evlenmemiş ya da evliliklerini yürütememişlerdir. Zeynep Hatun’un evlendikten sonra eşinin zoruyla şiiri bırakması ve o güne kadar yazdığı şiirleri yakmasına rağmen Mihri Hatun’un evlenmemeyi tercih ettiği rivayet edilir. 19’uncu yüzyıl şairesi Fıtnat Hanım’a ise eşi çok kıskançlık nedeniyle şiir yazmayı, çok okumayı ve hoş giyinmeyi yasaklamış, hatta kirpiklerinin uzunluğu gözlerine letafet veriyor diye kirpiklerini dahi kestirmiştir.
Türk Edebiyatı’nda, Tanzimat’tan günümüze kadar varlık gösteren edebi akımlar içinde ise bayan şairler ne yazık ki kendilerine yer bulamaz. Bunun bir nedeni, edebi akımların birleştiği toplulukların birebir vakitte birer toplumsal ve edebi muhit olmasıdır. Servet-i Fünun, Fecr-i Ati, Beş Hececiler, Toplumcu Gerçekçiler, Yedi Meşaleciler, Garip Akımı, İkinci Yeniciler ortasında bu sebeple bayan şaire rastlamayız.
Ancak ferdi boyutta elbette Türk Edebiyatı’nın yetiştirdiği sayıca az olsa da çok kıymetli bayan şairlerimiz vardır. Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın vefatının akabinde Milliyet tarafından bir soruşturma sonucunda ‘yaşayan en büyük Türk şairi’ olarak seçilen Gülten Akın bu şairlerin başında gelir. Onun şiiri, kişisellikten toplumsallığa evrilen bir rota izler. Lale Müldür ise 80 neslinin kıymetli bir şairesidir. Müldür’ün şiirleri geniş bir kültür ve coğrafya haritasından beslenir. Daima hal arayışları, metinler ortası göndermeler, yer yer çarpıcı bir lirizmden marjinal eğilimlere uzanan söyleyiş özellikleri şiirinin dikkat alımlı nitelikleri ortasındadır.
Şiir geleneği güçlü olan Türk edebiyatında şair olabilmek zorken şaire olarak var olabilmenin çok daha güç olduğu görülüyor. Abdullah Özkan ve Refik Durbaş’ın hazırladığı Cumhuriyetten Günümüze Türk Şiiri Antolojisi (526 Şair 1909 Şiir) isimli altı ciltlik yapıtta ele alınan 526 şairden yalnızca 40’ı bayandır. Bu antoloji, Cumhuriyetten 1990’lara kadarki süreci ele almaktayken günümüze yaklaştıkça antolojilerdeki bayan şair sayısı biraz daha artmış olsa da 19’uncu yüzyıl kurallarında bu oran asla kâfi değildir. Bayan şairlerin 1980 sonrasında niceliksel olarak artışının, 1990’lı yıllarda da sekteye uğramadığını gören kimi erkek şairlerin telaşı, tavsiyeler ve yapay payelerle örtbas edilmeye çalışıldı. Lakin bayanlar hem yazmaya orta vermeyecek hem de çabaya devam edecektir. Bu çabanın feminizmin Türkiye’deki yükselişiyle tıpkı yıllara denk gelmesi ise kuşkusuz tesadüf değildir.
ŞAİRE İLHAM OLMAK
Yücel Kayıran, “şair, tıpkı filozof üzeredir, hep çağdaştır ya da her çağın çağdaşıyla çağdaştır” der. Şairin geleceğe seslenen fakat geçmişle konuşan bir ruhu vardır. Kayıran’a nazaran şiir yürekleri değiştirir, hiçbir şiir eski değildir ve her şair çağdaştır. Hasebiyle şiir efsunludur ve şairini ölümsüzleştirecek bir güce sahiptir. O halde bu tılsımı elinde bulunduran kişi sonsuzluğun sırrının da sahibidir. Şairliğin yaratılıştan gelerek ilhamla olduğu ve bu işin büyücülüğe denk olduğu asırlarca söylenegelmiştir. Herodotos’tan beri bu böyledir. Hakikaten Herodotos, Historie’yi Mnemosyne’nin kızlarından aldığı ilhamla yazdığı tezindedir. Dokuz kısımdan oluşan Historie’nin bu dokuz kısmının her biri sırasıyla Mnemosyne’nin kızlarının yani Musa’lardan bir Musa’nın ismini taşır. Grekçede ‘mousa’ olan ‘musa’ Latince bir isimlendirmedir ve ‘esin perisi, ilham perisi’ manasına gelir. Burada ilham perisi, yazmak üzere harekete geçiren, yazabilme kudretini veren manasını da elbette içerir. Azra Erhat’a nazaran de ‘mousa’ Yunanca akıl, fikir ve yaratıcılık gücü kavramlarını içeren ‘men’ kökünden gelir. Ona nazaran ‘men’ kökü Mnemosyne’nin isminde da gözlemlenebilir. Herodotos’un Historie’nin kısımlarını Musa’ların isimleriyle isimlendirmesi bu nedenle doğaldır. Mnemosyne yani ‘hafıza’ tarihin varlık nedeni iken Mnemosyne’nin kızları Musa’lar yani ilham perileri de şairlik ve şiirin asıl varlık nedenidirler. Burada insanın ferdî ve toplumsal ömrünün anlatısına ait yaratıcılığının bir tanrıça ile açıklanıyor oluşu gözden kaçırılmamalı. Hakikaten şiirin kaynağı, şiirin sesi ve ruhu olan Musa’lar, Zeus’un kızları ve Olympos’un tanrıçalarıdır. Hesiodos’a nazaran de şiir, bayan sesini lisana getirir ve şairin sesi bayan sesinden hasıl olmadır. O halde sanılanın tersine şair, bayan sesiyle konuşur. Hesiodos’a nazaran ilham ise şaire olanla olmuş ve olacak olanla ilgili olarak kelam söyleme ve kelamla oynama kudreti verir. Şair Musa’lara yani ilhama, yanılsamaya ve değişim içinde olana bağlıdır. Hasebiyle Hesiodos da pek çok şair üzere olmuş olanın, olacak olanın ve bunlar ortasında ortaya çıkan değişimin ne olduğunun peşindedir.
Mnemosyne ile Zeus’un kızları Musalar. Yücel Kayıran ilham ya da esin için ‘politik teoloji’ tabirini kullanır. İlham şiirin teolojik kaynağıdır ve politik teoloji derken kastettiği de şiir ile ilham ortasında şiire varoluş sağlayan bağdır. Fakat buradaki teoloji, aşkın varlığa odaklanan bir Orta Çağ teolojisi değil, bir yandan Mnemosyne’nin kızlarından yani bayandan varlık bulan bir teoloji, öteki yandan hafızada odaklanan bir teolojidir. Nietzsche de bu durum için “içimizdeki sonsuz kadınsı yan” der. Bayan sesine duyulan hayranlık ve bayan sesiyle lisana getirme Antik Yunan dini bağlamında da teolojiktir. Bu bağlamda Türk mitolojisinde Altay Yaratılış Destanı’nda da İlah Ülgen’in yaratmak için dişi olduğu varsayılan Ak-Ene’den ilham alması şaşırtan değildir:
“Bir Ak-Ene var idi, yaşardı su içinde,
Ülgen’e şöyle dedi, göründü su yüzünde:
– Yaratmak istiyorsan sen de bir şeyler Ülgen,
Yaratıcı olarak şu kutsal kelamı öğren!
De ki daima, ‘Yaptım oldu!’ Öbür bir şey söyleme!
Hele yaratır iken ‘Yaptım olmadı!’ deme.”
(Ögel 2014: 466)
Biraz da ilhamını bayandan almış şairlerin mısralarına kulak verelim. Haydar Ergülen “kadın gittiği her yerde şiir diye söylenir” dediği ‘Eylül’ isimli şiirinde, şiirin bayanın peşinde olduğunu, bütün oğulların anneyi bir şiire terk ettiğini, bütün bayanların da şiiri bir bayana terk ettiklerini söylerken bayan ve şiir ortasındaki bağlantıyı son derece çarpıcı metaforik bir üslupla sunar:
“Yazın bittiği her yerde söylenirse
kadının gittiği de her yerde söylenir
kadın gittiği her yerde şiir diye söylenir:
Kadının gittiği yazın bittiğidir, her yerde
yaz biter bayan giderse, bunun sonu şiirdir,
yazın sonu şiirdir, şiirdir aşkın sonu…
Şehir her semtiyle yazın peşine düşse
yaz uzar bundan ve aşklar da nasiplenir,
yazın peşinde kent, bayanın peşinde şiir
eylülün semtine kadar bu türlü gidilir
bir gecede gittimdi hazirandan eylüle
eylül yazdan terkedilmişti, şiirse haziranda
kadın tarafından terkedildi o söylenceye:
Bütün oğullar anneyi bir şiire terkeder!
O bayan beni terkederse şair olurum
oğul olduğum bayan sakın beni terketme,
şiirdir söylenir, yazdır biter, bayandır sarfiyat.
Bütün bayanlar şiiri bir bayana terkeder!”
Ülkü Tamer de ‘Cins Şair’ isimli şiirinde Tanrı’nın evvel şiiri yarattığını ve okuduğu şiirlerden ilham alarak başa dönüp bayanı tekrar yarattığını söyler:
“Tanrı binbirinci gece şiiri yarattı,
Binikinci gece Cemal’i,
Bin üçüncü gece şiir okudu İlah,
Başa döndü sonra,
Kadını yine yarattı”
SON SÖZ
Resmi tarih yazımı ne yazık ki bayanı görmezden gelen ya da hor gören klasik miras tarafından şekillendirilir. Antik mefkureler üzerine inşa edilen bu mirasta, bayan tecrübeleri küçümsenmiş, kayda geçirilmemiş, yalnızca kamu alanı ve bu alanın özneleri olan erkeklerin tecrübeleri tercih edilmiştir. Öteki bir deyişle bayanın tarihi temsili, erkek muharrirler tarafından ve erkeklerin çıkarları doğrultusunda kayda geçirilmiştir. Kelam konusu edebiyat tarihi olduğunda da durum çok farklı değil. Edebiyatta değerli bir varlık alanı teşkil eden bayan şairlerin yeniliğini ve kozmikliğini koruyan yapıtlarının tanınması ve tanıtılması son derece zorunlu. Bu birebir vakitte edebiyatta bayan duyarlığının ortaya çıkarılması açısından da değerli. Günümüzde hem nicelik hem de nitelik açısından büyük bir atılım gösteren bayan şairlerin edebiyattaki pozisyonu ve tesirleri bu doğrultuda yürütülecek araştırmalar için paha niteliği taşır. Bu noktada tematik araştırmalarda bayan şairlere ilişkin biyografik ögeler büyük ölçüde yol göstericidir. Yüzyıllardır kendilerine yüklenen edilgen pozisyondan sıyrılarak hayatı, toplumu ve bireyi kendi lisanıyla anlatma yüreği gösteren şairelerin edebiyatta oluşturdukları ortak miras bayan söylemidir. Bayanlar artık yalnızca ilham değil, şaire olarak da vardır ve var olmaya devam edecektir. Son olarak Gülseli İnal’ın dediği üzere “Bir toplumda bayan şairin varlığı, o toplumun ilerleme ve uygarlık seviyesi göstergesidir.”
*Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı, Doç. Dr.